کوثر فایل 2000

اگرچه امروزه شهر تهران در داخل محدوده قانوني خود با پديده اسکان غيررسمي گسترده اي مواجه نیست اما از فضاهاي اسکان غيررسمي پيرامون خود تاثير مي پذيرد. از اين رو هر چند پرداختن به موضوع فوق فراتر از حوزه مديريتي شهرداری تهران به حساب مي آيد، ولي با توجه به شرايط موجود و اهميت موضوع، لازم است که شهرداري تهران با همکاري وزارت مسکن و شهرسازي و ساير دستگاه هاي مرتبط، در اين زمينه اقدام عاجل نمايد.

با نگاهی به چگونگی فرآیند شکل‌گیری و سازماندهی منطقه 19 شهرداری تهران و نیز موقعیت جغرافیایی و تاریخچه تحولات کالبدی آن، به نظر می‌رسد مشکل اصلی اسکان غیررسمی در این منطقه، نیازمندی به افزایش جذب خدمات، امکانات، تأسیسات و تجهیزات شهری می‌باشد، لذا مطالعه نظام توزیع مکانی اسکان غیررسمی در این منطقه ضروری به نظر می‌رسد

و با توجه به موقعیت جغرافیایی منطقه(موقعیت مطلق ونسبی آن) یعنی قرارگیری در بستری طبیعی و کشاورزی در جنوب شهر تهران و قرارگیری در میان چهار بزرگراه مهم که حدود اربعه این منطقه را تشکیل می‌دهند امکان گسترش پدیده اسکان غیررسمی در حریم وسیع منطقه 19 وجود دارد و به دلیل اینکه این منطقه، بصورت سکونتگاه‌های خودرو بوده و در دوره زمانی 1366 تا به امروز بصورت یک منطقه شهرداری جذب شهر تهران بزرگ گردیده، با معضلات و مشکلات توسعه شهری رو‌به‌رو بوده است، بنابراین مطالعه عوامل مؤثر بر ساماندهی آن نیز ضروری به نظر می‌رسد.

فهرست مطالب
فصل اول: کلیات تحقیق 

مقدمه    2
1-1- تعریف مسأله    2
1-2- پیشینه تحقیق    3
1-3- اهمیت تحقیق    8
1-4- اهداف تحقیق    8
1-4-1- اهداف کلان    ….8
1-4-2- اهداف تبعی    .8
سوالات تحقیق
1-5- فرضیه‌ تحقیق    9
1-6- روش انجام تحقیق    9
1-6-1- جامعه آماری    9
1-6-2- نمونه آماری    10
1-6-3- ابزار جمع آوری اطلاعات    10
1-6-4- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات    10
1-7- محدودیت‌های تحقیق    10
1-8- تعريف واژه‏ها و اصطلاحات فني و تخصصی (به صورت مفهومی و عملیاتی)    10
1-8-1- اسکان غیر رسمی    10
1-8-2- ساماندهي    11
1-8-3- توانمندسازي    11
1-8-4- مشارکت    12

فصل دوم: مبانی نظری تحقیق
مقدمه    9
2-1- نظریه های پیدایش سكونتگاه‌هاي غيررسمي    10
2-1-1- دیدگاه لیبرال    12
2-1-2- دیدگاه بنیادگرایی    12
2-1-3- جامعه گرایی    13
2-1-4- دیدگاه بوم شناسی    13
2-2- گرايش های شهرنشيني و سكونتگاه‌هاي غيررسمي    14
2-2-1- گرايشهای جهاني    14
2-2-2- گرايش های شهرنشيني و سكونتگاه‌هاي غيررسمي در ايران    24
2-3- ويژگي‌هاي اسکان‌هاي غيررسمي    26
2-4- علل پيدايش سكونتگاه‌هاي غيررسمي    28
2-4-1- عوامل ساختاري جامعه:    29
2-4-2- علل سازماني:    30
2-4-3- فقدان سيستم‎هاي حمايتي و مشاركتي:    30
2-4-4- فعاليت‎هاي باندهاي (مافيايي) نامشروع زمين    30
2-5- رويکردها و رهيافت‌هاي مداخله در اسکان هاي غيررسمي    31
2-5-1- رويکردهاي مداخله در اسکان‌هاي غيررسمي در قالب ديدگاه‌هاي مختلف    32
2-5-2- بررسي تاريخي رويکردهاي مداخله در اسکان‌هاي غيررسمي    46
2-5-2-1- مقطع اول (دهه 1960)    46
2-5-2-2- مقطع دوم (دهه 1970)    48
2-5-2-3- مقطع سوم (دهه 1980)    51
2-6- فرآيند توانمندسازي    55
2-7- ساختار و ابعاد توانمندسازي    56
2-8- اهمیت مشارکت در برنامهریزی شهری در راستای توانمندسازي سكونتگاههاي غيررسمي    60
2-8-1- مشارکت توسعه‌ای    61
2-8-2- الگوی مشارکت ساکنین سکونتگاه‌های غیر رسمی    62
2-9- نتيجه گيري و ارائه رويکرد نظري تحقيق    65

فصل سوم: روش شناسی تحقیق
مقدمه    67
3-1- روش تحقیق    67
3-2- نوع تحقیق    68
3-3- جامعه آماری و نمونه آماری    68
3-4- تعیین حجم نمونه و روش نمونه گیری    68
3-5- شیوه و موقعیت انتخاب نمونه جهت پیمایش خانوار    70
3-6- روش اجرا و جمع آوري اطلاعات    70
3-7- روايي پرسشنامه تحقيق    71
3-8- روش آزمون و تحليل هاي آماري    71
3-9ـ جمع بندی     50

فصل چهارم: شناخت محدوده مورد مطالعه
مقدمه    77
4-1- موقعیت محدوده در شهر    77
4-2- مطالعات سیر تحول شکل گیری بافت از لحاظ تغییرات کالبدی    79
4-2-1- سابقه تحولات و گسترش کالبدی منطقه 19    80
4-2-2- سیر تحول شکل گیری بافت از لحاظ تغییرات کالبدی محدوده    82
4-3- سیر تحول شکل گیری بافت از لحاظ تغییرات اجتماعی    86
4-4- سیر تحول شکل گیری بافت از لحاظ تغییرات اقتصادی    87
4-5- مطالعات محیطی و محیط زیستی    91
4-5-1- اقلیم    91
4-5-2-توپوگرافی    95
4-5-3-زمین لرزه    96
4-5-4- بررسی وضعیت فضاهای سبز و آلودگی سیمای محیط    99
4-6- بررسی تحولات جمعیتی منطقه 19    107
4-6-1- بررسی تحولات جمعیتی محدوده مطالعاتی    107
4-6-2- بررسی تحولات جمعیتی حوزه فراگیر(منطقه19) سالهای 90-1375    108
4-6-3- مطالعه تحولات بعد خانوار در محدوده مطالعاتی    110
4-6-5- مبدأ مهاجرت ساکنین    113
4-6-6- بررسی مدت اقامت مهاجرین در محل قبلی سکونت    114
4-6-7- مدت زمان سکونت (سابقه سکونت) ساکنین    115
4-6-8- توزیع مکانی اجتماعات غیررسمی  در محدوده قانونی منطقه 19    116
4-7 جمع بندی     77

فصل پنجم: تجزیه و تحلیل اطلاعات
مقدمه    120
5-1- يافته‌هاي توصيفي تحقيق    120
5-1-1- مشخصات عمومي پاسخگويان    120
5-1-1-1- جنس    120
5-1-1-2- سن    122
5-1-1-3- تحصيلات    123
5-1-1-4- مدت اقامت در محل    124
5-1-2- سؤالات توصيفي مرتبط با فرضيه تحقيق    126
5-1-2-1- تمايل به ترک محل    126
5-1-2-2- مشارکت اجتماعی و ظرفيت سنجي    127
5-1-2-3- شبکه اجتماعی    129
5-1-2-4- تعامل اجتماعی    130
5-1-2-5- پیوندهای همسایگی    131
5-1-2-6- اعتماد اجتماعی    133
5-1-3- جمع بندي و نتيجه گيري از يافته هاي توصيفي    134
5-2- يافته هاي استنباطي تحقيق    135
5-2-1- آزمون فرضيه اول    135
5-2-2- آزمون فرضیه دوم    139
5-2-2-1- شبکه اجتماعی    139
5-2-2-2- تعامل اجتماعی    140
5-2-2-3- مشارکت اجتماعی    140
5-2-2-4- میزان اعتماد اجتماعي    141
5-2-3- آزمون فرضيه سوم    142
5-3- جمع بندي    144

فصل ششم: نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات
مقدمه    145
6-1- نتايج تحقيق:    145
6-1-1- نتايج تئوريك    145
6-1-2- نتايج تجربي    147
6-1-3- ارزيابي مسائل و مشکلات    149
6-1-3-1- مسائل و مشکلات از ديد اهالي ساکن در محل    149
6-1-3-2- مسائل و مشکلات و امکانات از ديد کارشناسان    150
6-2- ارائه راهبردها و سياست‌هاي پيشنهادي    156
6-2-1- راهبردها و سياست هاي مرتبط با مسكن    156
6-2-2- راهبردها و سياست هاي مرتبط با مبحث اجتماعي ـ اقتصادي    157
6-2-3- راهبرد و سياستهاي مرتبط با مبحث كاربري زمين    157
6-2-4- راهبرد و سياست هاي مرتبط با مبحث حمل و نقل    158
6-2-5- راهبرد و سياست هاي مرتبط با مبحث محيط زيست    158
6-2-6- راهبردها و سياست‌هاي مرتبط با مبحث مديريت و مشاركت    158
4-3ـ جمع بندی     106

             پیوست    107
        پیوست (شناسنامه سکونتگاه‌های غیر رسمی)

منابع وماخذ    163
 

فهرست شکل ها و تصویرها
تصویر شماره 4-1- مناطق شهرداری شهر تهران    66
تصویر شماره 4-2-نقشه محدوده منطقه 19    66
تصویر شماره 4-3- سیر تحول شکل گیری بافت    66

فهرست جداول
جدول شماره 2-1: ترتيب زماني اقدامات انجام يافته در خصوص توسعه سکونتگاههاي شهري و اهداف و راهبردهاي آن    17
جدول شماره 4-1: دامنه مقادیر شاخص طبقه بندی دو مارتن    64
جدول شماره 4-2:  نتیجه بررسی خطرپذیری    66
جدول شماره 4-3: جمع‌بندی وضعیت محیطی محدوده    70
جدول شماره 4-4: تحولات تعداد خانوار در دوره 65-85 در محدوده مطالعاتی    71
جدول شماره 4-5 : تحول شمار جمعيت منطقه 19 تهران    72
جدول شماره 4-6 : اندازه رشد سالانه جمعيت منطقه 19 و شهر تهران 85-1359    72
جدول شماره 4-7: تحولات بعد خانوار طی 86-1365    73
جدول شماره 4-8: جمعیت محدوده به تفکیک گروههای سنی پنج ساله و جنس (1385)    73
جدول شماره 4-9 : بررسی شهرهای مبدأ مهاجرین در محدوده مطالعاتی    75
جدول شماره4- 10: بررسی میزان اقامت مهاجرین در سکونتگاه قبلی    75
جدول شماره 4-11: بررسی وضعیت قدمت سکونت در محدوده مطالعاتی    76
جدول شماره 5-1 : توزيع جنسي پاسخگويان    80
جدول شماره 5-2: توزيع سني پاسخگويان    81
جدول شماره 5-3: توزيع پاسخگويان از نظر ميزان تحصيلات    82
جدول شماره 5-4: مدت زمان اقامت پاسخگويان    83
جدول شماره 5-5 : دلايل عدم تمايل به ترک محل از سوي پاسخگويان    84
جدول شماره 5-6 : ميزان تمايل به مشارکت با دولت و شهرداري براي بهبود وضع محدوده    84
جدول شماره 5-7: ميزان اهميت مسائل و مشکلات محدوده از ديد پاسخگويان    85
جدول شماره 5-8 : ميزان موانع موجود در مسير فعاليتهاي جمعي    85
جدول شماره 5-9: توزیع پاسخگویان بر اساس شاخص شبکه اجتماعی    85
جدول شماره 5-10: توزیع پاسخگویان بر اساس شاخص تعامل اجتماعی    86
جدول شماره 5-11: توزیع پاسخگویان بر اساس شاخص پیوندهای همسایگی    87
جدول شماره 5-12: توزیع پاسخگویان بر اساس شاخص اعتماد اجتماعی    88
جدول شماره 5-13: محل اقامت قبلي خانوار    90
جدول شماره 5-14: علت مهاجرت از شهر    91
جدول شماره 5-15: علت مهاجرت از مناطق اطراف    91
جدول شماره 5-16: علت مهاجرت از مناطق اطراف    93
جدول شماره 5-17: علت مهاجرت از مناطق اطراف    94
جدول شماره 5-18: نتایج آزمون فریدمن برای رتبه بندی روشهای حل مشكلات سكونتگاههاي غيررسمي از نظر مديران شهري و كارشناسان ساکنین(، نگارنده،1390)    95
جدول شماره 6-1: مشکلات مطرح شده از سوي پاسخگويان بر اساس اولويت اول و دوم    99
جدول شماره 6-2: مسائل و مشکلات و امکانات به دست آمده  در حوزههاي مختلف در محدوده مورد مطالعه    100

فهرست نمودار
نمودار شماره 2-1 : چارچوب نظري ساماندهي سكونتگاههاي غيررسمي(صرافي، 1381:4).    11
نمودار شماره 2-2: نماي کلي طرح هاي خانه سازي دولتي، اراضي و خدمات، ارتقاء کيفيت سکونتگاه وطرح توسعه افزايشي به لحاظ نوع کارکرد (مأخذ: زماني، 1379:111).    36
نمودار شماره 2-3: هزينه‌هاي دولتي و ميزان سود در هريک از رويکردهاي برخورد با سكونتگاه‌هاي غيررسمي از دهه 1990- 1950    38
نمودار شماره 2-4 : ساختار فرايند توانمند سازي    39
نمودار شماره 2-5: ابعاد توانمندسازي    40
نمودار شماره 2-6: تأثیر تفویض اختیارات بر توانمندسازی    40
نمودار شماره 2-7: تأثیر رضایت مبتنی بر عملکرد بر توانمندسازی    41
 نمودار شماره 2-8: تأثیر غنی سازی کارکرد اجتماعی بر توانمندسازی    41
نمودار شماره 2-9: تأثیر مدیریت مشارکتی بر توانمندسازی    41
نمودار شماره 2-10:تأثیر تیم سازی (گروه سازی) بر توانمندسازی    41
نمودار شماره 2-11: تأثیر مشارکت بر توانمندسازی    42
نمودار شماره 2-12: الگوي کلي راهبرد توانمند سازي    42
نمودار شماره 4-3: هرم سنی و جنسی محدوده    79
نمودار شماره 5-1: توزيع سني پاسخگويان    86
نمودار شماره 5-3: توزيع پاسخگويان از نظر ميزان تحصيلات    87
نموودار شماره 5-4: مدت زمان اقامت پاسخگويان    88
نمودار شماره 5-4: توزیع پاسخگویان بر اساس شاخص شبکه اجتماعی    91
نمودار شماره 5-5: توزیع پاسخگویان بر اساس شاخص تعامل اجتماعی    92
نمودار شماره 5-6: توزیع پاسخگویان بر اساس شاخص پیوندهای همسایگی    93
نمودار شماره 5-7: توزیع پاسخگویان بر اساس شاخص اعتماد اجتماعی    94
نمودار شماره 5-8: محل اقامت قبلي خانوار    96

هدف از این پایان نامه توانمندسازی سکونتگاه های غیررسمی اطراف شهرهای بزرگ می باشد . در واقع فصل دوم پایان نامه سکونتگاه های غیررسمی موضوع نوشتار حاضر است.بررسی ادبیات تحقیق نشان می دهد که توجه به محدوده های اسکان غیر رسمی به سال 1976 و تأسیس کمیسیون اسکان بشر با هدف پاسخگويي و يافتن راه حل هايي براي معضلات حل نشده توسعه شهري بر می‌گردد. از آن زمان تا کنون این مسئله بارها توسط مجامع بین المللی مورد توجه قرار گرفته است. 

رويکردهاي مختلف ارائه شده در اين مبحث هر کدام با تاکيد بر جنبه خاصي از شهر، تنها بيان کننده منظري محدود از شهر و شهرنشيني و مشکلات موجود در آن مي باشد. به عنوان نمونه ديدگاه ليبرال با قبول و قهري خواندن شرايط موجود اين سکونتگاه ها و بر خورد محافظه کارانه و ساير ديدگاه ها با تکيه گاه هاي مختلف که در بالا به آنها اشاره گرديد تنها جنبه هاي محدودي از اين پديده را مي توانند مورد مداقه قرار دهند. اما در اين بين، ديدگاه توانمند سازي، با توجه به تجارب موفق آن در بهبود وضعيت سکونتگاه هاي غير رسمي و اتفاق نظر جهاني در خصوص آن، از اهميت به سزايي برخوردار است. با توجه به مطالب فوق، در اين پژوهش؛ همان‌گونه که از عنوان آن بر مي آيد ديدگاه يا به عبارت بهتر “رهيافت توانمند سازي” براي بررسي و حل معضل اسکان هاي غير رسمي مورد تاکيد قرار گرفته است.

فهرست مطالب
 

فصل دوم: مبانی نظری تحقیق
مقدمه    9
2-1- نظریه های پیدایش سكونتگاه‌هاي غيررسمي    10
2-1-1- دیدگاه لیبرال    12
2-1-2- دیدگاه بنیادگرایی    12
2-1-3- جامعه گرایی    13
2-1-4- دیدگاه بوم شناسی    13
2-2- گرايش های شهرنشيني و سكونتگاه‌هاي غيررسمي    14
2-2-1- گرايشهای جهاني    14
2-2-2- گرايش های شهرنشيني و سكونتگاه‌هاي غيررسمي در ايران    24
2-3- ويژگي‌هاي اسکان‌هاي غيررسمي    26
2-4- علل پيدايش سكونتگاه‌هاي غيررسمي    28
2-4-1- عوامل ساختاري جامعه:    29
2-4-2- علل سازماني:    30
2-4-3- فقدان سيستم‎هاي حمايتي و مشاركتي:    30
2-4-4- فعاليت‎هاي باندهاي (مافيايي) نامشروع زمين    30
2-5- رويکردها و رهيافت‌هاي مداخله در اسکان هاي غيررسمي    31
2-5-1- رويکردهاي مداخله در اسکان‌هاي غيررسمي در قالب ديدگاه‌هاي مختلف    32
2-5-2- بررسي تاريخي رويکردهاي مداخله در اسکان‌هاي غيررسمي    46
2-5-2-1- مقطع اول (دهه 1960)    46
2-5-2-2- مقطع دوم (دهه 1970)    48
2-5-2-3- مقطع سوم (دهه 1980)    51
2-6- فرآيند توانمندسازي    55
2-7- ساختار و ابعاد توانمندسازي    56
2-8- اهمیت مشارکت در برنامهریزی شهری در راستای توانمندسازي سكونتگاههاي غيررسمي    60
2-8-1- مشارکت توسعه‌ای    61
2-8-2- الگوی مشارکت ساکنین سکونتگاه‌های غیر رسمی    62
2-9- نتيجه گيري و ارائه رويکرد نظري تحقيق    65

منابع وماخذ    
 

فهرست نمودار
نمودار شماره 2-1 : چارچوب نظري ساماندهي سكونتگاههاي غيررسمي(صرافي، 1381:4).    11
نمودار شماره 2-2: نماي کلي طرح هاي خانه سازي دولتي، اراضي و خدمات، ارتقاء کيفيت سکونتگاه وطرح توسعه افزايشي به لحاظ نوع کارکرد (مأخذ: زماني، 1379:111).    36
نمودار شماره 2-3: هزينه‌هاي دولتي و ميزان سود در هريک از رويکردهاي برخورد با سكونتگاه‌هاي غيررسمي از دهه 1990- 1950    38
نمودار شماره 2-4 : ساختار فرايند توانمند سازي    39
نمودار شماره 2-5: ابعاد توانمندسازي    40
نمودار شماره 2-6: تأثیر تفویض اختیارات بر توانمندسازی    40
نمودار شماره 2-7: تأثیر رضایت مبتنی بر عملکرد بر توانمندسازی    41
 نمودار شماره 2-8: تأثیر غنی سازی کارکرد اجتماعی بر توانمندسازی    41
نمودار شماره 2-9: تأثیر مدیریت مشارکتی بر توانمندسازی    41
نمودار شماره 2-10:تأثیر تیم سازی (گروه سازی) بر توانمندسازی    41
نمودار شماره 2-11: تأثیر مشارکت بر توانمندسازی    42
نمودار شماره 2-12: الگوي کلي راهبرد توانمند سازي    42
 

این نوشتار فصل دوم پایان نامه استفاده از سرمایه های اجتماعی سکونتگاه های غیررسمی در توانمندسازی آنها می باشد. که شامل دو بخش می باشد. در بخش اول به مرور پایه های مفهومی و تجربی مرتبط با اسکان غیررسمی خواهیم پرداخت. و در بخش دوم به تشریح کامل سرمایه اجتماعی  می پردازیم. 

در ابتدا به تعریف و ویژگی های سکونتگاه های غیر رسمی می پردازیم. در ادامه مروری بر سیر اسکان غیررسمی در ایران و جهان خواهیم داشت. بعد از ان طبقه بندی سکونتگاه های غیر رسمی تشریح می شوند. بررسی دلایل شکل گیری اسکان های غیررسمی در کشورهای در حال توسعه موضوع مهم بعد این نوشتار است. در قسمت بعدی به فقر شهری و ارتباط آن با اسکان غیررسمی می پردازیم. در آخر بخش اول نیز رویکردهای فلسفی- سیاسی نسبت به سکونتگاههای غیررسمی بیان می شوند.

در بخش دوم به اهمیت سرمایه اجتماعی  می پردازیم. انواع نظریه های سرمایه اجتماعی بیان می شوند. عوامل موثر بر ایجاد، حفظ و نابودی سرمایۀ اجتماعی بررسی می شوند و در آخر الگوهای سرمایه اجتماعی تشریح می شوند.

فهرست مطالب       
 

فصل دوم: مبانی و چارچوب نظری پژوهش
بخش اول: مرور پایه های مفهومی و تجربی مرتبط با اسکان غیررسمی
2-1- تعریف و ساختیابی اسکان غیررسمی    5
2-2- ویژگی های سکونتگاه های غیر رسمی    6
2-2-1-  اقتصادی    7
2-2-1-1- مفهوم بخش غیررسمی اقتصاد    8
2-2-2-  فرهنگی    10
2-2-3-  اجتماعی    10
2-2-4-  حقوقی    10
2-2-4-1-  انواع مالکیتها و نحوه تملک    11
2-2-5-  کالبدی    11
2-2-5-1-  انواع استقرار و مکانیابی    12
2-2-6- مسکن    12
2-2-7- بافت سکونتگاهها و ساختار شبکه ارتباطی    13
2-2-8- دسترسی به خدمات و امکانات روبنایی و زیربنایی    13
2-3- مروری بر سیر اسکان غیررسمی در جهان    15
2-4- روند تکوین و تکامل سکونتگاههای غیررسمی    16
2-4-1- تهاجم سازمان یافته    17
2-4-2- تصرف خزنده    18
2-4-3- بازتقسیم زمین    18
2-5-  طبقه بندی سکونتگاه های غیر رسمی    19
2-6-  بررسی دلایل شکل گیری اسکان های غیررسمی در کشورهای در حال توسعه    21
2-6-1- عوامل ساختاری جامعه    23
2-6-2- عوامل سازمانی    23
2-6-3- فقدان سیستم های حمایتی و مشارکتی    23
2-6-4- فعالیتهای باندهای (مافیایی) نامشروع زمین    24
2-6-5- ناکارآمدی سیاستهای تأمین مسکن    24
2-6-6- غیرقابل استطاعت بودن واحدهای مسکونی برای فقرای شهری    24
2-7- فقر شهری و ارتباط آن با اسکان غیررسمی    25
2-7-1- تعریف فقر:    25
2-7-2- فقر و اسکان غیر رسمی    26
2-8- شناخت برنامه نهادهای جهانی مرتبط با اسکان غیررسمی و دیدگاههای آنها    28
2-8-1- بانک جهانی (Word Bank)    28
2-8-2- هبیتات(UN-HABITAT)    30
2-8-3- برنامه عمران ملل متحد (UNDP)    32
2-9- رویکردهای فلسفی- سیاسی نسبت به سکونتگاههای غیررسمی    33
2-9-1- دسته اول: لیبرال    33
2-9-2- دسته دوم: رادیکالی    33
2-9-3- دسته سوم: جامعه گرایی    34
2-10-  رویکردهای مداخله در توسعه سکونتگاه های غیررسمی:    34
2-10-1- دوره اول (دهه 1960)    35
2-10-1-1- رویکرد نادیده انگاری    37
2-10-1-2- رویکرد حذف و تخلیه اجباری    38
2-10-1-3- رویکرد مسکن عمومی:    39
2-10-2- دوره دوم (دهه 1970)    40
2-10-2-1- رویکرد زمین و خدمات    42
2-10-2-2- رویکرد ارتقاءبخشی (بهسازی)    43
2-10-2-3- توسعه اندک افزا (افزایشی)    46
2-10-2-4- رویکرد خودیاری    46
2-10-3- دوره سوم (دهه 1980)    47
2-10-3-1- رویکرد ارتقای محیطی    49
2-10-3-2- رویکرد توانمندسازی    51
2-10-4- دوره چهارم (دهه اخیر)    58
2-10-4-1- حکمروایی خوب    58
2-11- جمع بندی و نتیجه گیری    65

بخش دوم: مرور مفاهیم مرتبط با سرمایه اجتماعی
2-12-  اهمیت سرمایه اجتماعی    68
2-13- تعریف سرمایه اجتماعی    69
2-14- گونه های مختلف سرمایه اجتماعی    70
2-14-1- سرمایه اجتماعی درون گروهی    71
2-14-2-  سرمایۀ اجتماعی بین گروهی    71
2-14-3- سرمایۀ اجتماعی ارتباطی    71
2-15- دیدگاه های نظری سرمایه اجتماعی    72
2-15-1- دیدگاه مبتنی بر اجتماع محلی    72
2-15-2- دیدگاه شبکه ها    73
2-15-3- دیدگاه نهادی    74
2-15-4- دیدگاه هم افزایی    75
2-16- عوامل موثر بر ایجاد، حفظ و نابودی سرمایۀ اجتماعی    76
2-16-1- بستگی شبکه های اجتماعی    76
2-16-2- ثبات    77
2-16-3- ایدئولوژی    77
2-16-4- وابستگی افراد به یکدیگر    77
2-17- سنجش سرمایه اجتماعی    78
2-17-1- الگوهای اندازه گیری سرمایه اجتماعی    78
2-17-2- سطوح تحلیل    79
2-17-2-1- سطح خرد    79
2-17-2-2- سطح میانی    80
2-17-2-3- سطح کلان    80
2-18- ابعاد سرمایه اجتماعی    81
2-19- شاخصهای سرمایۀ اجتماعی    81
2-20- جمع بندی و نتیجه گیری    85

منابع
منابع    131
منابع فارسی:    131
منابع لاتین    135

فهرست جداول                                                           
جدول 2-1- ویژگی های بخش رسمی و غیررسمی    9
جدول 2-2- اصطلاحات رایج برای توصیف سکونتگاه های غیررسمی    19
جدول 2-3- معیارهای طبقه بندی سکونتگاه های غیر رسمی    20
جدول 2-4- عمده ترین طبقه بندی های تحلیل محله های تهیدستان    21
جدول2-5- دوره های زمانی و فعالیت های مرتبط بانک جهانی در سکونتگاه های غیررسمی    29
جدول2-6- دلایل تشکیل اسکان های غیررسمی در کشورهای در حال توسعه    34
جدول2-7- اجزای پروژه بهسازی و ارتقای محله کم درآمدها    45
جدول 2-8- عناصر و اجزای بهسازی از نگاه ائتلاف شهرها    45
جدول 2-9- شاخص های ظرفیت: عرصه ها و عوامل    56
جدول 2-10- ویژگی های حاکمیت خوب شهری    63
جدول2-11- تعاریف سرمایۀ اجتماعی از دیدگاه اندیشمندان مختلف    69
جدول2-12- چهار نظریۀ اصلی سرمایۀ اجتماعی    76
جدول 2-13- ویژگی های الگوهای اندازه گیری سرمایه اجتماعی    79
جدول2-14- شاخص های سرمایه اجتماعی    82
جدول2-15- شاخص های سرمایه اجتماعی گروترت (1998)    82
جدول2-16- سنجه های محوری سرمایه اجتماعی، تعیین کننده ها و پیامدها    83
جدول2-17- شاخص های سرمایۀ اجتماعی و معنای مفهومی شاخص ها    84
 

فهرست شکل ها   
شکل 2-1- تاثیر عوامل داخلی و خارجی در پیدایش و توسعه سکونتگاه غیررسمی    16
شکل 2-2-  عوامل اصلی در شکل گیری اسکان های غیررسمی در کشورهای در حال توسعه    22
شکل 2-3- جنبه های مختلف فقر شهری    26
شکل 2-4- پیامدهای انباشتی فقر شهری    27
شکل 2-5-  شکل گیری محله های فقیرنشین و رابطه آن با فقر    27
شکل 2-6- چارچوب نظری توانمندسازی و ارتقای محیطی اسکان غیررسمی    57
شکل 2-7- عوامل موثر بر تسهیل حاکمیت خوب    60
شکل 2-8- روابط کنشگران شهری    62
شکل 2-9- ویژگی های حکمروایی خوب شهری    64
شکل 2-10- جایگاه سرمایه اجتماعی در توانمندسازی سکونتگاه های غیررسمی    67
شکل 2-11- سطوح تحلیل سرمایه اجتماعی    80
 

این پژوهش پس از بررسی رویکردهای موجود در روبرویی با سکونتگاه های غیررسمی، ویژگی های یک رویکرد متناسب با شرایط ایران را ارائه می دهد و این رویکرد را با ارائه سند توافقنامه بهسازی گام به گام در محله افغان آباد به کار می گیرد؛

تأثیر بهسازی مشارکت محور با تأکید بر کیفیت های فضایی را به عنوان گامی در راستای افزایش سرمایه اجتماعی و توانمندسازی این سکونتگاه به اثبات می رساند. از این گذشته با مطالعه روند رشد و شکل گیری افغان آباد، نیروهای اجتماعی، طبیعی و اقتصادی تاثیر گذار بر بافت های خودانگیخته را معرفی می کند و دست آخر مزایا، موانع و راهکارهای توسعه خودانگیخته هدایت شده را به اختصار تبیین می-کند.

شهرها و ساختمان ها تنها در صورتی حیات می یابند که همه مردم جامعه در ساخت آن ها نقش داشته باشند و همه آن ها دارای زبان الگوی مشترکی برای ساخت باشند و این الگوی مشترک نیز خود زنده باشد” (الکساندر، 1387، 6).سکونتگاه غیر رسمی مطالعه شده در این پایان نامه، ناملایمات طبیعی همچون سیل و آب گرفتگی و محرومیت های اجتماعی و اقتصادی را با کمترین حمایت پشت سر گذاشته است و پیوسته به سوی رشد و بهبود در حرکت بوده است. رخداد ها و شرایط مخربی که بروز آن ها برای بسیاری از بافت های رسمی شهری امروزی اثری ویرانگر خواهد داشت. 

اما ساکنان محله در کنار گذر از این گردنه ها، فضاهایی همچون مسجد هجرت را به نحوی شایسته پدید آورده اند تا زمینه تعاملات اجتماعی و جلوه ای از باورهای مذهبی و ویژگی های فرهنگی شان را فراهم آورد. مطالعه این محله نشان داد که وجود ارزش-ها و باورهای مشابه توانسته است راه را برای افزایش تعاملات اجتماعی میان ساکنان و تلاش برای بهبود محله هموار سازد. بدین ترتیب حضور مسئولانه و مشارکت جویی مردم در فرآیند ساخت شهرها، تنها در گرو وجود زبان، باور و آرمان مشترک امکان پذیر خواهد بود.امری که با توجه به ناممکن بودن دستیابی به جامعه ای یکدست با آرمان ها و باورهای مشترک، نیاز به گونه ای انتظام-بخشی به شهر بر اساس اشتراکات فرهنگی و متبلور شدن نهاد های مدنی و شبکه های اجتماعی در کالبد شهر را پدیدار می سازد.

 از این رو مهمترین پرسشی که در پایان این پژوهش مطرح می شود، این است که:
چگونه می توان خواسته ها، اندیشه ها و آرمان های گونه-گون جوامع امروزین را در شهر ها متبلور ساخت؟ 

فهرست مطالب
فصل اول: کلیات پژوهش
1-1 بیان مسئله    2
1-2 اهمیت و ضرورت پژوهش    4
1-2-1 ابعاد سکونتگاه های غیررسمی در ایران    5
1-2-2 وظیفه دانش شهرسازی در سکونتگاه های غیررسمی    6
1-3 پرسش های پژوهش    7
1-4 فرضیه های پژوهش    8
1-5 اهداف پژوهش    8
1-6 روش پژوهش    8
1-7 ساختار پایان نامه    9

فصل دوم: اسکان غیررسمی، تعاریف، ویژگی ها و ریشه ها
2-1 واژه شناسی    12
2-2 تعریف اسکان غیررسمی    13
2-3 انواع سکونتگاه های غیررسمی    13
2-4 ویژگی های کلی سکونتگاه های غیر رسمی    14
2-4-1 ویژگی های کالبدی سکونتگاه های غیررسمی    15
2-4-2 ویژگی های اجتماعی سکونتگاه های غیررسمی    15
2-5 ریشه های پیدایش سکونتگاه های غیررسمی    16
2-5-1 گسترش شهرنشینی    16
2-5-2 شهری شدن فقر    17
2-5-2-1 مفهوم فقر    18
2-5-3 سیاست های ناکارآمد زمین و مسکن    18
2-6 روند پیدایش سکونتگاه های غیررسمی    19
2-6-1 تهاجم سازمان یافته    20
2-6-2 تصرف خزنده    20
2-6-3 بازتقسیم زمین (تفکیک غیر قانونی)    21
2-7 پیامدهای شکل گیری سکونتگاه های غیررسمی    21
2-7-1 بر هم زدن پیش بینی های برنامه های شهری    21
2-7-2 مشکلات و مخاطرات محیطی    22
2-7-3 ناهنجاری ها و مسئله امنیت    23
2-7-4 تأمین نیاز اساسی مسکن برای اقشار تهیدست    23
2-7-5 پیشگیری از آسیب های اجتماعی    23
2-7-6 توان و نیروی کار اقتصادی    23
2-8 جمع بندی    24

فصل سوم: مبانی نظری
مقدمه    26
3-1 سیر تغییر رویکرد های روبرویی با اسکان غیررسمی    26
3-1-1 نادیده گرفتن    26
3-1-2 تخریب و جابجایی    27
3-1-3 مسکن سازی عمومی    29
3-1-4خودیاری    31
3-1-5 زمین و خدمات    33
3-1-6 رسمیت بخشی    35
3-2 بهسازی    35
3-2-1 مزیت های بهسازی    37
3-2-2 هزینه های بهسازی    39
3-2-3 نیاز به امنیت سکونت دربهسازی    39
3-2-4 کاستی های طرح های بهسازی رایج    39
3-2-5 رویکردهای گوناگون بهسازی    40
3-2-5-1 تأمین زیرساخت های فیزیکی    41
3-2-5-2 طرح ریزی عملیاتی اجتماع- مبنا ( یا طرح ریزی خرد)    42
3-2-5-3 دگردیسی فیزیکی از طریق یک برنامه یکپارچه    44
3-3 توانمندسازی    45
3-4 بهسازی و توانمندسازی    46
3-5  رویکرد توسعه دارایی مبنا    48
3-5-1 سرمایه مالی    49
3-5-2 سرمایه انسانی    49
3-5-3 سرمایه فیزیکی    49
3-5-4 سرمایه اجتماعی    49
3-5-4-1 مفهوم سرمایه اجتماعی    51
3-5-4-2 نحوه پیدایش سرمایه اجتماعی    52
3-5-4-3 اهمیت سرمایه اجتماعی    53
3-5-4-4 انواع سرمایه اجتماعی    54    
3-5-4-4-1 سرمایه اجتماعی محروم کننده    54
3-5-4-4-2 سرمایه اجتماعی پیوند دهنده    55
3-5-4-5 مؤلفه های تشکیل دهنده سرمایه اجتماعی    56
3-5-4-5-1 اعتماد    56
3-5-4-5-2 بستگی اجتماعی و هنجارهای نافذ    57
3-5-4-5-3 نهادهای مدنی    58
3-5-4-6 نحوه استفاده از سرمایه اجتماعی    58
3-5-4-7 سرمایه اجتماعی در سکونتگاه های غیررسمی    59
3-5-4-7-1 تهدیدهای موجود در برابر سرمایه اجتماعی سکونتگاه های غیررسمی    61
3-6 رویکرد بهسازی مناسب در شرایط ایران    62
3-6-1 بهسازی جامع مشارکت محور    62
3-6-1-1 ضرورت و شیوه مشارکت    63
3-6-1-2 محور بقا    63
3-6-2 ویژگی های یک رویکرد بهسازی مناسب در شرایط ایران    64
3-6-2-1 پیروی از رویکرد توسعه ای دارایی مبنا    64
3-6-2-2 همکاری و هماهنگی  نهادهای عمومی و اجتماع    65
3-6-3-3 بهبود پیشرونده و افزایشی    66
3-6-3-4 توجه به افزایش میل به ادامه زندگی در سکونتگاه پس از توانمند شدن    66
3-7 سکونتگاه های یأس و سکونتگاه های امید    67
3-8 کیفیت های فضایی در سکونتگاه های غیررسمی    68
3-8-1 مفهوم فضا    69
3-8-2  مفهوم فضای همگانی (عرصه عمومی)    70
3-8-3 مفهوم کیفیت    70
3-8-4  کیفیت های فضایی    71
3-8-4-1 تصویر پذیری ذهنی    71
3-8-4-2خوانایی    72
3-8-4-3بستگی    72
3-8-4-4مردمواری    73
3-8-4-5 نفوذپذیری    73
3-8-4-6 قابلیت دسترسی برای همگان    74
3-8-4-7 پیچیدگی    74
3-8-4-8 هم سازی    74
3-8-4-9پاکیزگی    75
3-8-5 فضای شهری و فعالیت    75
3-8-5-1 قرارگاه های رفتاری    76
3-8-6 کیفیت فضای شهری در بافت های ارگانیک    76
3-9 تجارب جهانی    78
3-9-1 سائوپائولو    78
3-9-2 سرمایه های نهفته در سکونتگاه های غیررسمی کابل و نحوه مواجهه با آن ها    85
3-10 جمع بندی    94

فصل چهارم: شناخت محله افغان آباد
مقدمه    97
4-1 موقعیت جغرافیایی    97
4-2 تاریخچه ی پیدایش    100
4-3 الگوی رشد و شکل گیری محله    100
4-4 محیط طبیعی    102
4-4-1- آلودگی های زیست محیطی    102
4-5 ساختار جمعیتی    103
4-5-1- ساختار سنی – جنسی    103
4-5-2- ویژگی های خانوار    104
4-6 ویژگی های اجتماعی و اقتصادی    104
4-6-1- قومیت و مذهب    104
4-6-2- وضعیت سواد    105
4-6-3- مهارت های شغلی    106
4-6-3-1 مهارت های اشتغال خانگی    106
4-6-4- درآمد    107
4-7 فضا    108
4-7-1- سازمان فضایی    108    
4-7-2- بررسی کیفیت های فضایی در افغان آباد    108
4-7-2-1- تصویر پذیری ذهنی    108
4-7-2-2- خوانایی    109
4-7-2-3- بستگی    109
4-7-2-4- مردم واری    109
4-7-2-5- نفوذپذیری    110
4-7-2-6- قابلیت دسترسی برای همگان    110
4-7-2-7- پیچیدگی    111
4-7-2-8- هم سازی    112
4-7-2-9 پاکیزگی    112
4-7-3- گونه شناسی مسکن و نحوه ارتباط فضاهای خصوصی    112
4-8 مورفولوژی    118
4-8-1- مورفولوژی در مقیاس بلوک    118
4-8-2- مورفولوژی در مقیاس قطعات تفکیکی    118
4-8-3- دانه بندی    121
4-8-4- تعداد طبقات    121
4-8-5- کیفیت ابنیه    124
4-8-6- مالکیت    124
4-9 کارکرد    128
4-9-1- کاربری اراضی    128
4-9-2- دسترسی    128
4-9-3- تاسیسات    130
4-10 ادراک    134
4-10-1- تصویر ذهنی    134
4-11 منظر    138
4-11-1- خط آسمان    138
4-11-2 آستانه ها ودیدهای متوالی    138
4-11-3 کفسازی    139
4-11-4 جداره ها    139
4-12 قرارگاه های رفتار    141
4-13 جمع بندی    145

فصل پنجم: روش پژوهش و توصیف و تحلیل داده ها
5- روش پژوهش و توصیف و تحلیل داده ها    147
5-1- رویکرد پژوهش    147
5-2- نوع پژوهش    147
5-3- روش پژوهش و گرد آوری اطلاعات    148
5-5- نمونه پژوهش، روش نمونه گیری و حجم نمونه    148
5-6- پرسش های پژوهش    149
5-7- متغیرهای مورد بررسی در پژوهش    150
5-8- تعاریف نظری و عملیاتی متغیرهای پژوهش    151
5-8-1- حس تعلق    151
5-8-2- سرمایه اجتماعی    152
5-8-2-1- اعتماد درونی    152
5-8-2-2- اعتماد بیرونی    152
5-8-2-3- اعتماد به رهبر محله    152
5-8-2-4- اعتماد نهادی    153
5-8-2-5- بستگی اجتماعی و هنجارهای نافذ    153
5-8-2-6 عضویت در شبکه های اجتماعی    153
5-8-3- تعاملات اجتماعی    154
5-8-3-1- تعاملات اجتماعی درون محله ای    154
5-8-3-2- تعاملات اجتماعی بیرون محله    154
5-8-4 احساس امنیت در فضاهای همگانی    155
5-8-5- احساس امنیت سکونت    155
5-8-6- تمایل به مشارکت در بهسازی محله    156
5-8-7- همکاری در سطح محله    156
5-9- پردازش داده ها    157
5-9-1- آزمون برازش داده ها    157
5-9-2- اعتماد (پایایی)    157
5-9-3- اعتبار (روایی)    158
5-10- روش های مورد استفاده در تجزیه و تحلیل داده ها    159
5-10-1- روش تحقیق همبستگی    160
5-10-1-1 پژوهش های رابطه ای    160
5-10-1-2 تدابیر گردآوری داده ها    160
5-11- تحلیل داده ها    162
5-11-1- سنجش میزان اعتماد (پایایی) پرسشنامه    162
5-11-2- آمار توصیفی    163
5-11-2-1 آمار توصیفی ادراک ساکنان از محله    163
5-11-2-2 مشکلات محله از دیدگاه ساکنان    163
5-11-2-2-1 بدترین مکا ن های محله از دیدگاه ساکنان    165
5-11-2-2-2 بهترین مکان های محله از دیدگاه ساکنان    166
5-11-2-2-3 تصویر ذهنی افراد از محله    167
5-11-2-2-4حس مکان ساکنان    168
5-11-2-2-5 ویژگی های یک محله خوب از دیدگاه ساکنان    169
5-11-2-3 آمار توصیفی متغیرهای پژوهش    170
5-11-3- آمار استنباطی    171
5-11-3-1 بررسی نرمال بودن توزیع متغیرهای مورد بررسی در پژوهش      172
5-11-3-2 آزمون شدت همبستگی متغیرهای پژوهش    173
5-11-3-3 بررسی فرضیه های پژوهش    174

فصل ششم: ارزیابی و طرح بهسازی سکونتگاه هدف
6-1- چشم انداز اولیه     180
6-2- ارزیابی محدوده مطالعه به روش SWOT    181
6-3-چشم انداز،اهداف، راهبرد ها و سیاست های طراحی    193
6-3-1- چشم انداز نهایی    193
6-3-2- اهداف کلان    193
6-4- سند توافقنامه بهسازی گام به گام محله افغان آباد    199
6-4-1- هدف از تهیه راهنما    200
6-4-2- مرحله نخست:نهادسازی و بسترسازی برای مشارکت و تعامل ساکنان و شهرداری    201
6-4-3- مرحله دوم: اعتمادسازی دوسویه    202
6-4-4- مرحله سوم: حذف عناصر آلوده کننده و مخاطرات زیست محیطی    203
6-4-5- مرحله چهارم: کفسازی فضاهای همگانی    205
6-4-6  راهنمای کمی و کیفی ساخت و ساز    210
6-4-6-1- اصلاح نظام قطعه بندی    211
6-4-6-2- ساماندهی سطح اشغال و تراکم ساختمانی    214
6-4-6-3- فعال سازی و بهبود منظر جداره های رو به فضای همگانی    216
6-4-6-4 افزایش پوشش گیاهی در فضاهای همگانی    219

فصل هفتم: آموزه های موجود در سکونتگاه های غیر رسمی
7-1- لزوم بازنگری در شیوه های مدیریت و برنامه ریزی    224
7-1-1-ناکارآمدی سیاست ها و برنامه های شهری    224
7-2-الگوبرداری از سکونتگاه های غیررسمی برای هدایت توسعه-های جدید شهری    226
7-2-1- سکونتگاه های غیر رسمی خود انگیخته– بافت های زنده شهری    226
7-2-2- الگوی رشد سکونتگاه غیر رسمی    226
7-2-3- کیفیت های فضایی موجود در بافت های غیر رسمی    228
7-3- پیش زمینه های بهره گیری از الگوی توسعه سکونتگاه های غیر رسمی    229
7-3-1- زمین بدون خدمات    229
7-3-2- هدایت به جای طرح ریزی    230
7-3-3- تدوین استانداردهای منعطف و متناسب با شرایط    231
7-3-4- آزادسازی فرآیند تغییر و توسعه شهری از سیطره اقتصاد    231
7-4- توصیه های پژوهش    233
7-5- سخن آخر    234

منابع    235
پیوست ها     240

 
فهرست جداول
جدول (1-1) جمعیت سکونتگاه های غیررسمی در بیست شهر نخست ایران از نظر ابعاد مسئله    6
جدول (2-1) عمده ترین دسته بندی های اسکان غیررسمی    14
جدول (3-1) درصد خانه های پردازنده بهای خدمات بهداشتی و برق    87
جدول (3-2) شاخص های استخراج شده از مبانی نظری    95
جدول (4-1) ترکیب قومیتی محله افغان آباد    105
جدول (5-1) ضریب آلفای کرونباخ شاخص های مورد بررسی در پژوهش    163
جدول (5-2) مشکلات محله از دیدگاه ساکنان    164
جدول (5-3) بدترین مکان های محله از دیدگاه ساکنان    166
جدول (5-4) بهترین مکان های محله از دیدگاه ساکنان، تعداد و درصد پاسخ دهندگان    167
جدول (5-5) حس ساکنان نسبت به محله بر اساس نتایج پرسشنامه ها    168
جدول(5-6) ویژگی های یک محله خوب از دیدگاه ساکنان    169
جدول (5-7) درصد فراوانی و میانگین متغیرهای تحقیق در طیف لیکرت    170
جدول (5-8) جدول مربوط به آزمون کولموگرف اسمیرنف    172
جدول (5-9) ماتریس همبستگی پیرسون بین متغیرهای پژوهش    173
جدول (5-10) درصد فراوانی و میانگین متغیر ها در طیف لیکرت    174
جدول (5-11) همبستگی میان سرمایه اجتماعی و احساس عدم امنیت سکونت    175
جدول (5-12) رابطه تمایل به مشارکت در بهسازی محله با سایر متغیرهای پژوهش    176
جدول (5-13) همبستگی میان سرمایه اجتماعی و احساس عدم امنیت سکونت    178
جدول (6-1) ارزیابی محله افغان آباد با استفاده از تکنیک SWOT    181

 
فهرست اشکال
شکل (1-1) ساختار پژوهش    10
شکل (3-1) ترازوی بهسازی و توانمند سازی: نیاز به برقراری تعادل میان بهسازی و توانمندسازی برای برون رفت از چرخه-های معیوب    48
شکل (3-2) شبکه بدون بستگی (الف) و شبکه با بستگی (ب)، (کلمن، 1384، 66)    58
شکل (3-3) سمت چپ:بافت پیرامون میدان دل کامپو سی ینا، سمت راست: بخشی از بافت محله افغان آباد    77
شکل (3-4) بخشی از پروژه بلو هوریزنته در سائوپائو    78
شکل (3-5) موقعیت،جمعیت وتولیدناخالص ایالت سائوپائولو    79
شکل (3-6) نمونه ای از بهسازی زاغه در سائوپائولو،    80
شکل (3-7) Jardim Olinda, Sao Paolo، (The Cities Alliance, 2008, 55)    83
شکل (3-8) بهسازی زاغه در سائوپائولو    84
شکل (3-9) سکونتگاه غیر رسمی بر روی زمین کشاورزی در کابل،    88
شکل (4-1) الگوی مکان گزینی ساکنان آغازین محله با توجه به موانع و محدودیت های طبیعی    101
شکل (4-2) ترکیب سنی جمعیت محله افغان آباد، (نقش کلیک، 1389، 26)    103
شکل (4-3) هرم سنی- جنسی جمعیت محله افغان آباد در سال 1385    104
شکل (4-4) توزیع سطح سواد در میان با سوادان 6 ساله و بیشتر جمعیت نمونه بررسی (نقش کلیک، 1388، 68)    106
شکل (4-5) قالیبافی درون منازل در محله افغان آباد    107
شکل (4-6) محصوریت کوچه ها در محله افغان آباد    110
شکل (4-7) نمونه ای از مقیاس انسانی موجود در فضاهای همگانی محله افغان آباد    110    
شکل (4-8) پیچیدگی به دلیل تنوع هندسی فضاها و تنوع ساخت و سازها در محله افغان آباد    111
شکل (4-9) نمونه ای از خانه های قدیمی تر، گونه نخست در دسته بندی مسکن در محله افغان آباد    113
شکل (4-10) پلان و کروکی دو واحد نوساز با یک اتاق در طبقه دوم در محله افغان آباد    114
شکل (4-11) ارتباطات درونی سه خانه، دو نمونه نخست از خانه های قدیمی و گونه غالب خانه های محله است و گونه سوم ساختمانی نوساز در محله افغان آباد    115
شکل (4-12) درختان و سردر بلند مسجد جامع در خط آسمان محله محله افغان آباد    138
شکل (4-13) کیفیت جداره ها در محله افغان آباد    139
شکل (4-14) بازی کودکان در فضای باز ورودی محله افغان آباد    141
شکل (4-15) نمونه ای از قرارگاه های رفتاری در کنار مسجد هجرت در محله افغان آباد    142
شکل (4-16) نمونه ای از قرارگاه های رفتاری در کنار مغازه در محله افغان آباد    143
شکل (4-17) تجمع افراد در کنار دستفروشی در فضای باز ورودی محله افغان آباد    143
شکل (5-1) مشکلات محله از دیدگاه ساکنان و درصد پاسخ-دهندگان به هر یک از مشکلات    164
شکل (5-2) مشکلات محله از دیدگاه ساکنان و امتیاز هر مشکل    .165
شکل (5-3) درصد هر یک از بدترین مکان های محله از دیدگاه ساکنان    166
شکل (5-4) درصد بهترین مکان ها از دیدگاه ساکنان    167
شکل (5-5) ویژگی های یک محله خوب از دیدگاه ساکنان و درصد پاسخ دهندگان به هر ویژگی    170
شکل (5-6) میانگین متغیرهای تحقیق برای محله در طیف لیکرت    171
شکل (6-1) طرحی از نتیجه بهسازی پیشنهادی محله افغان آباد    200
شکل (6-2) روند اصلاح قطعات تفکیکی و افزایش هدایت شده تراکم ساختمانی در محله    210
شکل (6-3) عقب نشینی های پیشنهادی و قطعات جای گرفته در عمق بلوک ها    212
شکل (6-4) یکی از الگوهای ممکن اصلاح قطعات به همراه معابر اصلاح شده و شبکه دفع آب های سطحی    212
شکل (6-5) الگوی اصلاح هندسی قطعات تفکیکی و جابجایی قطعات جای گرفته در عمق بلوک ها    213
شکل (6-6) الگوی پیشنهادی سطح اشغال و تراکم ساختمانی    215
شکل (6-7) نمودی از طرح پیشنهادی در راستای فعال سازی و بهبود منظر جداره ها    216
شکل (6-8) الگوی مناسب موجود برای دیوار حیاط    217
شکل (6-9) الگوی فعال سازی جداره های فضاهای همگانی    218
شکل (6-10) الگوی گیاهان بالارونده بر روی دیوار و در حیاط    219
شکل (6-11) نمودی از نتیجه ی پیروی از سند راهنما در بازسازی خانه ها و بهسازی فضاهای همگانی    220
شکل (6-12) دید پرنده پیشنهادی میدان ورودی افغان آباد    221
شکل (6-13) دید ناظر از ورودی پیشنهادی محله    222
شکل (7-1) تأثیر الگوهای همجواری جوامع بر نحوه گزینش مکان زندگی    228

 
فهرست نقشه ها
نقشه (4-1) موقعیت محله افغان آباد در شهر گنبد کاووس    99    
نقشه (4-2) سازمان فضایی محله افغان آباد    116
نقشه (4-3) ساختار فضایی محله افغان آباد    117
نقشه (4-4) مورفولوژی در مقیاس بلوک    119
نقشه (4-5) مورفولوژی در مقیاس قطعات تفکیکی    120
نقشه (4-6) دانه بندی محله افغان آباد    122
نقشه (4-7) تعداد طبقات محله افغان آباد    123
نقشه (4-8) تراکم ساختمانی در محله افغان آباد    125
نقشه (4-9) نوع مصالح در محله افغان آباد    126
نقشه (4-10) سه بعدی ایزومتریک پر و خالی از محله افغان آباد    127
نقشه (4-11) کاربری اراضی محله افغان آباد    130
نقشه (4-12) سلسله مراتب دسترسی در محله افغان آباد    131
نقشه(4-13) کیفیت دسترسی در محله افغان آباد    132
نقشه (4-14) برآیند نقشه های تصویر ذهنی برداشت شده به همراه درصد اشاره پاسخ دهندگان    136
نقشه (4-15) بررسی عناصر پنج گانه لینچ در محله افغان آباد    137
نقشه (4-16) سازمان بصری محله افغان آباد    140
نقشه (6-1) فاز نخست مداخله، کاهش مخاطرات زیست محیطی    204    
نقشه (6-2) فاز دوم مداخله، کفسازی و تکمیل شبکه دفع آبهای سطحی    206
نقشه (6-3) فاز سوم مداخله، اصلاح شبکه معابر    207
نقشه (6-4) ارتقای کیفیت های محیطی در فضاهای همگانی محله    208
نقشه (6-5) پلان پیشنهادی فضای باز ورودی    209

کمتر سازمانی را می‌توان یافت که دارای شرایط ثابت و پایداری در محیط کاری بوده و با آشفتگی‌های کمی مواجه گردد؛ بنابراین، همه سازمان‌ها به نوعی به چابکی نیاز دارند. با این حال، تحقیقاتی که به طرزی جامع و با در نظر گرفتن ابعاد مختلف سازمان سطح چابکی را مورد ارزیابی قرار دهند، بسیار اندک هستند. در حال حاضر توافقی درباره معنای واقعی چابکی و نحوه اندازه‌گیری آن وجود ندارد.مطالعه فعلی پس از بررسی مدل‌های مفهومی که تاکنون درباره چابکی سازمانی ارائه شده‌اند، به معرفی ابزار مؤثری برای ارزیابی سطح چابکی سازمان با عنوان کارت امتیازی متوازن  می‌پردازد. 

از آنجایی که سازمان مورد مطالعه (سازمان آب و فاضلاب استان گیلان) از نوع دولتی است، تلاش می‌گردد تا جهت طراحی چارچوب لازم برای ارزیابی سطح چابکی، شرایط خاص حاکم بر سازمان‌های دولتی نیز مورد توجه قرار بگیرد. در مرحله بعد با استفاده از این ابزار پرسشنامه‌ای طراحی گشته و در اختیار تعدادی از کارکنان سازمان که به عنوان نمونه انتخاب شده‌اند، قرار می‌گیرد.

با بررسی نتایج حاصل شده از تحلیل اطلاعات بدست آمده از پرسشنامه‌ها، سطح چابکی سازمان تعیین می‌گردد. علاوه بر این، هر سازمان می‌تواند بر مبنای محیط پویای خود و نیز قابلیت‌های منحصر به فرد و برجسته در کالبد خود، از مدل چابکی سازمانی متمایزی برخوردار باشد. در این پژوهش پس از تعیین نقاط قوت و ضعف سازمان در زمینه چابکی و میزان فاصله تا وضعیت مطلوب، پیشنهاداتی جهت بهبود سطح چابکی ارائه می‌گردد که می‌تواند در قالب الگوی چابکی مختص این سازمان مورد استفاده قرار بگیرند.

فهرست مطالب:

فصل اول: کلیات موضوع    1
1-1 مقدمه    2
1-2 هدف از پایان‌نامه    3
1-3 توضیح موضوع پایان‌نامه    3
1-4 اهمیت، انگیزه و علت انتخاب موضوع    4
1-5 مرور کلی بر ادبیات موضوع    5
1-6 جنبه‌های جدید بودن موضوع    9
1-7 کاربردها و کاربران موضوع پایان‌نامه    9
1-8 جمع‌بندی    10

فصل دوم: مرور ادبیات موضوع    11
2-1 مقدمه    12
2-2 بررسی تاریخچه و مفهوم چابکی    13
2-3 مدل‌های دستیابی به چابکی    15
2-3-1 مدل اجرای چابکی از نظر شریفی و ژانگ    16
2-4 ارزیابی سطح چابکی    18
2-4-1 کارت امتیازی متوازن    19
2-4-2 چابکی در سازمان‌های دولتی    25
2-4-3 چابکی در صنعت آب .و فاضلاب    27
2-5 پژوهش‌های داخلی در حوزه چابکی    28
2-6 جمع بندی    38

فصل سوم: روش تحقیق    39
3-1- مقدمه    40
3-2- چارچوب مفهومی تحقیق    41
3-3- روش تحقیق    43
3-4- قلمرو تحقیق (زمانی – مکانی)    44
3-5- روش جمع آوری اطلاعات    44
3-5-1- مطالعات کتابخانه‌ای    44
3-5-2- پرسشنامه    45
3-6- روایی و پایایی ابزار اندازه گیری    46
3-6-1- روایی    46
3-6-2- پایایی    47
3-7- جامعه و نمونه آماری    48
3-7-1- جامعه آماری    48
3-7-2- نمونه آماری    49
3-8- روش تجزیه و تحلیل داده‌ها    50
3-8-1- آزمون میانگین یک جامعه    50
3-8-2- تحلیل همبستگی    51
3-8-3- آزمون نرمال بودن داده‌ها    53
3-9- جمع بندی    53

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل دادهها    54
4-1- مقدمه    55
4-2- توصیف داده‌ها    56
4-2-1- جنسیت    56
4-2-2- سن    57
4-2-3- سابقه کاری    58
4-2-4- میزان تحصیلات    59
4-2-5- میزان آشنایی با مبحث چابکی سازمانی    60
4-3- آزمون فرضیه‌ها    61
4-3-1- آزمون فرضیه اول تحقیق    61
4-3-2- آزمون فرضیه دوم تحقیق    64
4-3-3- آزمون فرضیه سوم تحقیق    66
4-3-4- آزمون فرضیه چهارم تحقیق    68
4-3-5- آزمون فرضیه پنجم تحقیق    69
4-3-6- آزمون فرضیه ششم تحقیق    71
4-4- محاسبه میزان چابکی سازمان    72
4-5- جمع بندی    74

فصل پنجم: نتیجه گیری    75
5-1- مقدمه    76
5-2- یادآوری خطوط اصلی روش علمی    77
5-3- دستاوردها و نتایج تحقیق    78
5-4- پیشنهادات    79
5-4-1- پیشنهادات مربوط به تحقیق فعلی    79
5-4-2- پیشنهاداتی برای پژوهش‌های آتی    81

فهرست مراجع    82

پیوست الف    90
واژه‌نامه فارسی به انگلیسی    96
واژه‌نامه انگلیسی به فارسی    97

فهرست جدول‌ها:
جدول 2-1- تعاریف ارائه شده در زمینه چابکی    34
جدول 2-2- رویکردهای مفهومی ارزیابی و بهبود سطح چابکی سازمانی    35
جدول 2-3- خلاصه‌ای از تحقیقات داخلی بررسی شده در حوزه چابکی    37
جدول 3-1- تفکیک پرسشنامه پژوهش    45
جدول 3-2- تفسیر میزان همبستگی متغیرها بر مبنای مقدار ضریب همبستگی    52
جدول 4-1- توزیع فراوانی نمونه بر حسب جنسیت کارکنان    56
جدول 4-2- توزیع فراوانی نمونه بر حسب سن کارکنان    57
جدول 4-3- توزیع فراوانی نمونه بر حسب سابقه کاری کارکنان    58
جدول 4-4- توزیع فراوانی نمونه بر حسب میزان تحصیلات کارکنان    59
جدول 4-5- توزیع فراوانی نمونه بر حسب میزان آشنایی کارکنان با مبحث چابکی سازمانی    60
جدول 4-6- نتایج آزمون کولموگوروف-اسمیرنوف برای متغیر فرایندهای داخلی    62
جدول 4-7- آمار توصیفی متغیر فرایندهای داخلی    63
جدول 4-8- نتایج آزمون t تک نمونه مربوط به متغیر فرایندهای داخلی    63
جدول 4-9- نتایج آزمون کولموگوروف-اسمیرنوف برای متغیر رشد و یادگیری    65
جدول 4-10- آمار توصیفی متغیر رشد و یادگیری    65
جدول 4-11- نتایج آزمون t تک نمونه مربوط به متغیر رشد و یادگیری    65
جدول 4-12- نتایج آزمون کولموگوروف-اسمیرنوف برای متغیر مالی - مشتری    67
جدول 4-13- آمار توصیفی متغیر مالی - مشتری    67
جدول 4-14- نتایج آزمون t تک نمونه مربوط به متغیر مالی - مشتری    67
جدول 4-15- نتایج آزمون همبستگی بین چابکی فرایندهای داخلی و چابکی سازمان    69
جدول 4-16- نتایج آزمون همبستگی بین چابکی در بعد رشد و یادگیری و چابکی سازمان    70
جدول 4-17- نتایج آزمون همبستگی بین چابکی فرایندهای داخلی و چابکی در بعد رشد و یادگیری    71
جدول 4-18- محاسبه وزن هر یک از سؤالات مربوط به بعد مالی – مشتری    73
جدول 5-1- خلاصه نتایج بدست آمده با استفاده از آزمون‌های آماری    78

فهرست شکل‌ها:
شکل 2-1- مدل مفهومی دستیابی به چابکی    17
شکل 2-2- چهار وجه کارت امتیازی متوازن    21
شکل 2-3- مدل ساده خلق ارزش در سازمان‌های عمومی و دولتی    25
شکل 2-4- ابعاد چابکی در بخش دولتی    27
شکل 3-1- مدل تحلیلی تحقیق    42
شکل 3-2- نتایج محاسبات مربوط به پایایی پرسشنامه با استفاده از نرمافزار SPSS     49
شکل 4-1- توزیع فراوانی نمونه بر حسب جنسیت کارکنان    57
شکل 4-2- توزیع فراوانی نمونه بر حسب سن کارکنان    58
شکل 4-3- توزیع فراوانی نمونه بر حسب سابقه کاری کارکنان    59
شکل 4-4- توزیع فراوانی نمونه بر حسب میزان تحصیلات کارکنان    60
شکل 4-5- توزیع فراوانی نمونه بر حسب میزان آشنایی کارکنان با مبحث چابکی سازمانی    61